در تعریف «رسانه» آمده است؛ هرچیزی که حامل یا واسط پیامی باشد و پدیدآورنده آن قصد انتقال معنا و مفهومی را از آن طریق کند، یک رسانه است. آن رسانه‌ای که در یک زمان، پیام یکسانی را به تعداد زیادی از مخاطبان خود منتقل بکند، رسانه‌ی جمعی نام می‌گیرد. در دهه ۱۲۸۰ خورشیدی در ایران سخن از رسانه‌ای جمعی به میان آمد که سوغات فرهنگ فرنگ بود و به دستور مستقیم شاه آن زمان متولد شد؛ کاغذ اخبار.

روزنامه‌نگاری در ایران، تاریخی قریب به ۱۹۰ ساله دارد و خاستگاهش دربار پادشاهان قاجاری است. در پی اصلاحاتی که عباس میرزا قاجار در سر داشت، چندین تن از میرزاهای بنام دربار را برای فراگیری علوم مدرن راهی انگلستان کرد. درمیان آن‌ها نام میرزاصالح شیرازی بیش از دیگران مطرح است چراکه او پس از بازگشت به ایران در راستای اصلاحات عباس میرزا برای ایران قدم برداشت. او اولین روزنامه ایرانی به نام «کاغذ اخبار» که در ابتدا شکل و شمایلی فرنگی داشت را در تبریز به چاپ رساند و در تهران پخش کرد.

روزنامه پدیده‌ای وارداتی

رسانه نوشتاری به طور رسمی از سال ۱۲۱۵ پس از تلاش‌های فراوان میرزاصالح شیرازی در ایران ظهور کرد و تا ۵ سال پیش از مشروطه، ۵۲ نشریه چاپ و منتشر می‌شد. از سال ۱۲۸۰ تا انقلاب مشروطه ۱۷ عنوان جدید نیز در بین نشریات ایرانی جای گرفتند و با وقوع انقلاب مشروطه در سال ۱۲۸۵ و تغییراتی که با خود به همراه داشت، مطبوعات داخلی از لحاظ تعداد و محتوا نیز دست‌خوش تغییرات بسیاری شد. این تغییرات که شامل رشد سریع مطبوعات و تحول ساختار، محتوا و کارکرد آن‌ها می‌شد، به قدری چشمگیر و جالب توجه بود که از مطبوعات به عنوان یکی از مشخصه‌های اصلی انقلاب مشروطه و در زمره مهمترین تبعات این انقلاب یاد می‌کنند. در اولین سالی که مشروطه رقم خورده بود فقط قریب به ۹۸ روزنامه جدید تاسیس و منتشر می‌شدند.

پیدایش مطبوعات در ایران حاصل برخورد با دنیای متجدد به واسطه تصمیم عباس میرزا به نوسازی ایران بود. اما از همان ابتدا با اینکه پدیده‌ای وارداتی قلمداد می‌شد، میرزاصالح شیرازی سعی بر ایرانیزه کردن آن داشت و تا حد قابل توجهی موفق بود. روزنامه‌های اولیه در ایران مجموعه‌ای از اطلاعیه‌های کوتاه شامل اخبار و اعمال شخصی پادشاهان وقت بود که توسط نویسندگان درباری نگارش و منتشر می‌شد. از آنجایی که مطالبی که به رشته تحریر درمی‌آمد شرح وقایع و احوالات بود، به نویسندگان آن وقایع نگار می‌گفتند و اصطلاح روزنامه‌نگار سال‌ها بعد و با تغییراتی که در متن و محتوای روزنامه‌ها بوجود آمد، مرسوم شد. با اینکه اولین رسانه نوشتاری چاپی به همت میرزاصالح شیرازی چاپ و منتشر شد اما عده‌ای روزنامه «وقایع اتفاقیه» که به دستور امیرکبیر تأسیس شده بود را مبدأ اصلی روزنامه‌نگاری نوین می‌دانند.

کاغذ اخبار؛ اولین خبرنامه ایرانی

هفتاد سال پیش از صادر شدن فرمان مشروطه، ماهنامه‌ای در دوره محمدشاه قاجار توسط میرزا صالح شیرازی از فرنگ برگشته، تأسیس و منتشر شد. اولین شماره این ماهنامه در اردیبهشت ماه ۱۲۵۲ شمسی، مقارن با محرم ۱۲۱۵ قمری منتشر شد و از آنجایی که نام مشخصی نداشت از آن به عنوان «کاغذ اخبار» که ترجمه واژه فرنگی Newspaper بود یاد می‌شد.

میرزاصالح شیرازی یکی از پنج دانشجوی ایرانی بود که با حمایت عباس میرزا، نایب‌السلطنه فتحعلی‌شاه قاجار با هدف فراگیری علوم مدرن در سال ۱۸۱۵ به انگلستان رفت و به مدت چهارسال در آنجا اقامت داشت. او در طی این مدت یادداشت‌های روزانه از آنچه در طی دوران تحصیلش مشاهده می‌کرد، به رشته تحریر در می‌آورد که در نهایت از آن‌ها به عنوان «سفرنامه میرزاصالح» یاد می‌کنند. میرزاصالح پیش از بازگشتش به ایران دستگاه چاپی خریداری و به ایران ارسال کرد. میرزا پس از بازگشتش، علاوه بر این دستگاه با تجهیزاتی که از روسیه آورده بود در تبریز چاپخانه سنگی تأسیس کرد. کاغذ اخبار حاصل تلاش‌های بی‌وقفه میرزاصالح در جهت کسب رضایت شاه قاجاری بود؛ چراکه شاه و دربار تصوری از مطبوعات و روزنامه‌نگاری نداشتند و میرزا صالح ١٨ سال در صف یک نفره صدور مجوز بود. او بالاخره در دوره محمدشاه و صدارت ملاعباس ماکویی، مشهور به حاجی میرزا آقاسی ایروانی، در سال ١٢٥٢ قمری-١٢١٥ خورشیدی موفق به انتشار نشریه شد.

کاغذ اخبار در دو برگ بزرگ با چاپ سنگی منتشر می‌شد. این ماهنامه در دو ورق بود که یک روی آن سفید و بر سرلوحه آن نشان دولتی نقش بسته و در پایین یکی از نسخه‌های باقی‌مانده از آن «اخبار و وقایع شهر محرم الحرام ١٢٥٣ که در دارالخلافه طهران است انطباع یافته» قید شده است. صفحه اول اخبار ممالک شرقیه را که شامل اخبار دارالخلافه طهران بود درج می‌کرد. صفحه دوم مختص اخبار ممالک غربیه بود که خبرهایی از کشورهای ایتالیا، ینگه دنیا (آمریکا)، انگلند (انگلیس)، ترکیه و… در آن نگاشته شده بود.

برخی روایت‌های تاریخی از چاپ «کاغذ اخبار» به صورت ماهنامه آن هم به مدت سه سال خبر می‌دهند اما تنها دو نسخه از این ماهنامه باقی مانده است که در کتابخانه ملی بریتانیا نگهداری می‌شود.

وقایع اتفاقیه دوره ناصری

یکی دیگر از اولین نشریات ایرانی، چهارده سال پس از کاغذ اخبار به همت امیرکبیر صدراعظم ناصرالدین شاه قاجار تأسیس و منتشر شد. «وقایع اتفاقیه» نام نشریه‌ای بود که در راستای اصلاحات امیرکبیر و با هدف آگاهی اهل ایران از امورات داخله و وقایع خارجه به صورت هفتگی ابتدا در پنجشنبه‌ها و پس از گذشت مدتی جمعه‌ها منتشر می‌شد.

معمولاً میرزاتقی‌خان بر اخبار مربوط به برقراری امنیت در کشور تأکید داشت؛ به همین دلیل، از همان شماره اول، خبرهای مربوط به این موضوع را در صدر خبرها قرار می‌دادند؛ مثلاً درباره سرکوب فتنه فرقه بابیه یا تار و مار کردن راهزنان مناطق مختلف، گزارش‌های مبسوطی ارائه می‌شد که محل آن در صفحه نخست بود. مطالب آموزشی و ترجمه‌ها را که معمولاً درباره اخبار خارجه بود، در صفحات داخلی جانمایی می‌کردند.

امیرکبیر درباره این روزنامه گفته است:

«عوام نمی‌دانند که مصرف و حسن این وقایع اتفاقیه در چیست؛ یا خیال می‌کنند که دیوانیان عظام شروع به این کرده‌اند به جهت منافع و مداخل. لکن این‌طور نیست و نباید باشد. این اخبار چیزی است. این‌ها به جهت تربیت خلق است و اینکه این‌ها از امور دیوانی و اخبار و مناسبات دول و منافع خاص و عام و مقتضیات عصر عالِم باشند؛ و اینکه تا روزی که من هستم نمی‌شود که این اطلاع به عامه نرسد. این روزنامه منصبی نیست که به کسانی که از دیوان اعلی اسامی ایشان تعیین‌شده، به این‌ها برسد و به دیگران نرسد.»

تک‌شماره وقایع‌اتفاقیه، طبق نظر میرزاتقی‌خان و تأیید شورای تیتر، ۱۰ شاهی فروخته می‌شد و این مبلغ در آن زمان، معادل مبلغ خرید یک عدد مُرغ زنده بود. به همین دلیل، هیچ‌کس به سراغ خرید روزنامه نمی‌رفت. امیرکبیر برای آن‌که متمولان و صاحب‌منصبان را مجبور به خواندن روزنامه کند، تمهیدی اندیشید؛ دستور داد تمام این افراد را مشترک اجباری روزنامه کنند و پول آن را هم به زور از آن‌ها بگیرند! در ولایات هم، حاکمان مأمور بودند که تمام شماره‌های دریافت‌شده روزنامه را به فروش برسانند و آن‌چه باقی ماند، تقدیم مشترکان اجباری کنند. این نشریه در جلب مخاطب دو اشکال عمده داشت که موجب می‌شد خواننده زیادی نداشته باشد؛ یکی مربوط به قیمت گران آن بود و دیگری تبلیغ، ستایش و درج اخبار مطلق مثبت پیرامون ناصرالدین شاه بود.

رکن چهارم مشروطه

مطبوعات از ابتدای ظهور تا سالیان متمادی و پیش از انقلاب مشروطه ویژگی وابسته و دولتی بودن را با خود به همراه داشتند و همواره به عنوان ابزار دولتی و حکومتی مطرح می‌شدند. با وقوع انقلاب مشروطه نشریات رویکرد انتقادی پیدا کردند و به نسبت گذشته مستقل شدند. این روند تا زمان روی کار آمدن رضاشاه ادامه داشت. مطبوعات از اواخر دوره ناصری تبدیل به ابزار مهمی در اختیار مبارزان مشروطه خواه شد چراکه رسانه‌های نوشتاری از پیشگامان ورود مفاهیم و عناصر متجدد به هستی اجتماعی و سیاسی ایران بوده‌اند؛ در آغاز چنین تصور می‌شد که می‌توانند ریشه ظلم و استبداد تاریخی را در ایران با کمک به تجددخواهان و ظلم‌ستیزان و مشروطه‌خواهان برکنند. در دوره‌ی قاجار مطبوعات، ابزاری در جهت حمایت از دولت و عمال آن بود با وجود این روزنامه‌هایی نیز بودند که به نقد دولت‌های وقت می‌پرداختند. مطبوعات که در وقوع انقلاب مشروطه نقش مهمی ایفا نمودند و به «رکن چهارم مشروطیت» معروف شدند، تا هنگام به قدرت رسیدن رضاشاه با وجود فشارهای زیادی که متحمل شدند نسبتاً پررونق بودند.