شاید سخن از سواد رسانه در سال‌های اخیر، به طور مشخص در دهه اخیر، با افزایش روز افزون ضریب نفوذ دیجیتال و تعداد کاربران شبکه‌های اجتماعی در کنار تهدیدات و حملات رسانه‌ای در ایران به موضوعی جدی برای ما بدل شده باشد اما در فضای جهانی به هیچ وجه موضوع جدیدی نیست؛ این مفهوم به دهه‌ها قبل‌تر از امروز بر می‌گردد و روند طولانی مدتی را برای رسیدن به بلوغ طی کرده است.
همانطور که در مقاله‌ی «پنج قانون سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی یونسکو» بیان کردیم می‌توان شروع رشد این مفهوم در جهان به صورت جدی را از سال ۲۰۰۷ و با تعریف مفهوم سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی «Media & Information Literacy» توسط یونسکو دانست. حتی این مفهوم تازه هم در طول زمان تغییر کرد و به نوعی به بلوغ خود نزدیک شد. در طول گذشت زمان برای این مفهوم می‌توان سه مرحله و توالی را عنوان کرد:
سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی غیرفعال (Passive MIL) - در ابتدا تمام تلاش‌های MIL با هدف ارتقای امکان دسترسی، استفاده و پذیرش رسانه‌ها و اطلاعات ارائه شده توسط آن‌ها بود. این مفهوم فقط یک جریان یک طرفه و در نتیجه منفعلانه اطلاعات از تولیدکنندگان محتوا به کاربران است. در این مرحله اگر افراد و جوامع در استفاده از ابزارهای فناوری اطلاعات، از جمله اینترنت و دسترسی به اطلاعات مورد نظر، شایستگی لازم را داشته باشند، MIL موفق تلقی می‌شود. رویکرد فعلی سواد رسانه‌ای در ایران تا چند سال گذشته بیشتر به این تعریف تمایل داشته است.
سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی فعال (Active MIL) – مرحله بعدی تلاش‌ها در توسعه MIL شامل ایجاد، انتشار، تجزیه و تحلیل، ارزیابی، تعامل و تأثیرگذاری بر رسانه‌ها و اطلاعات است. با تحولات دیجیتالی به خصوص در اکوسیستم رسانه‌ای و آموزش، سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی به طور فزاینده‌ای نقش جدی‌ای را در توانمندسازی جوامع و افراد برای مشارکت در ایجاد و انتشار اطلاعات و محتوای مفید فراهم می‌کند. همچنین حاکمیت اطلاعات و توسعه‌ی متوازن فضای دیجیتال هم به این امر وابسته است. در این مرحله از تلاش‌های MIL محیط‌های رسانه‌ای و اطلاعاتی فعال‌تر و پویاتری ایجاد می‌شود. در یکی دو سال اخیر و با گسترش بحران کرونا در ایران به این رویکرد توجه بیشتری شد و فعالین سوادرسانه‌ای سعر کردند این مفهوم را در جامعه پیاده‌سازی کنند.
سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی مؤثر (Influential MIL) - هدف نهایی تلاش‌های MIL تنها در صورتی محقق می‌شود که شایستگی‌های جوامع و افراد به گونه‌ای توسعه یافته باشد که بتوانند حقوق رسانه‌ها و اطلاعات را در حالی که به طور مؤثر در محیط‌های رسانه‌ای تعامل می‌کنند، تحقق بخشیده و عمل کنند. در این زمینه، دسترسی کم و بیش به اطلاعات مورد نیاز و دلخواه برای همه تقریباً امکان پذیر است و اطلاعات عمدتاً قابل اعتماد و پاک از دستکاری یا جعلی است؛ بعبارتی، کل اکوسیستم رسانه و اطلاعات به درستی کار می‌کند. این وضعیت MIL ممکن است تنها در صورتی امکان پذیر باشد که دسترسی به اطلاعات قابل اعتماد و مفید به عنوان بخشی از حقوق فرد پذیرفته شده باشد. بنابراین، تمام تلاش‌های فعلی و آتی MIL باید به طور کامل برای پذیرش اهداف MIL به عنوان بخشی از حقوق بشر از طریق تأثیرگذاری بر سهامداران مربوطه از جمله بخش خصوصی و شرکت‌های بزرگ هدایت شود. به این ترتیب، MIL تأثیرگذار هنگام استفاده از اطلاعات برای بهبود زندگی افراد و جوامع، نوعی از آرامش ذهنیر را در اختیار افراد قرار می‌دهد. ایجاد چنین اکوسیستم ایده‌آل و عاری از اطلاعات نادرستی نیازمند گسترش سواد رسانه‌ای فعال در تمام سطح جامعه به همراه تنظیم‌گری و حکمرانی فعالانه در فضای سایبری از سوی سیاستگ‌ذاران است.
مفهوم هوش مصنوعی در جهان امروز
در سال‌های اخیر بازیگر جدیدی هم به فضای سایبری ما به صورت جدی وارد شده است؛ هوش مصنوعی. در مقالات متعددی به نقش هوش مصنوعی در روزنامه‌نگاری و فعالیت رسانه‌ای در کنار مزایا و معایب آن پرداخته‌ایم. اما سؤال الان ما این است که هوش مصنوعی چگونه می‌تواند از MIL فعال و تأثیرگذار پشتیبانی کند؟
سیستم‌های هوش مصنوعی بیشتر به دلیل سرعت و دقت در ارائه راه حل‌ها در محیط‌های برخط شناخته می‌شوند. اما هوش مصنوعی در موقعیت‌های مختلف می‌تواند چهره‌ای متفاوت به خود بگیرد:
یک هیولای تشنه‌ی داده که حجم عظیمی از داده‌ها را از منابع مختلف در محیط‌های رسانه‌ای و برای افراد، متخصصان (به عنوان مثال روزنامه‌نگاران) و تشکل‌ها مدیریت می‌کند.
یا یک ناظر و دستیار برای تعدیل و انتشار محتوا از طریق شخصی‌سازی سریع و دقیق و سفارشی‌سازی بر اساس نیازها و خواسته‌های بازیگران سواد رسانه‌ای از جمله شهروندان عادی.
نقش هوش مصنوعی برای سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی
این هوش مصنوعی، با ابعاد مختلف و گاهاً متضاد خود، می‌تواند نقش‌های مهمی را در کمک به پیشرفت و توسعه‌ی سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی مؤثر ایفا کند، برای مثال:
جمع‌آوری و انتشار اطلاعات دقیق سفارشی شده و قابل اعتماد برای همه بازیگران در MIL بر اساس نیازها و خواسته‌های آن‌ها
طراحی و ارائه محیط‌های یادگیری MIL برای توانمندسازی افراد و بهبود شایستگی‌های تعریف شده در MIL
ارائه ابزارهای جدید و مؤثر برای ایجاد، دسترسی و استفاده از اطلاعات
ارائه برچسب‌ها یا توضیحات با توجه به منابع و معیارهای درجه اعتبار آن منابع
نظارت و فیلتر کردن همه اشکال جعلی، اطلاعات نادرست، تبلیغات و دستکاری برای اطمینان از تجربهی با کیفیت برای همه بازیگران در محیط‌های رسانه‌ای
ارائه ابزارهایی برای تسهیل ارزیابی مزایا و مضرات بالقوه این تجربیات
ایجاد سیستم‌هایی که می‌تواند به شناسایی و کاهش نظارت بالقوه، همه اشکال تعصبات، تبعیض و بهبود مشارکت کمک کند
بیشتر این حمایت‌هایی که می‌توان از سیستم‌های هوش مصنوعی برای MIL دریافت کرد، مربوط به بهبود رعایت حقوق شهروندان و حمایت از افراد و جوامع برای تحقق و اعمال حقوقشان است.
در لایه‌ی بعدی استفاده از هوش مصنوعی برای MIL تاثیرگذار نیز می‌تواند از تنظیم‌گرهای حکرانی دیجیتال هم پشتیبانی کند. در حال حاضر رگولاتورها حداقل سه مسئله اصلی را در مورد تنظیم AI به طور کلی و همچنین به طور خاص تنظیم AI برای اهداف بهبود تجربیات MIL دارند. این چالش‌ها عبارتند از:
فقدان تخصص و منابع کافی هوش مصنوعی
عدم سرعت برای همگام شدن با تغییرات در هوش مصنوعی
قدرت تسلط بر شرکت‌های فناوری نگهدارنده داده
استفاده از هوش مصنوعی برای MIL می‌تواند به مرور زمان به بهبود این چالش‌ها کمک کند و در آینده‌ای نزدیک نقش جدی‌ای را در حکمرانی دیجیتال مبتنی بر سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی بازی کند.